پيشينه ي کهن گاهشماري در ميان ترکان

گاهشماري ترکي که از راه نوشته هاي ترکي اويغوري به جهان اسلام شناسانده شد ، از يادگارهاي ترکان باستان و دستاورد تلاش اين مردم تيز هوش در شناخت جهان و پديده هاي پيرامون خود بوده است.
در گاهشماري بابلي هر سال دوازده ماه داشت. در گاهشماري ترکي هر دوازده سال ، يک چرخه و دوره (سيکل ) را پديد مي آورد. در ميان ترکان هر سالي از اين دوازده سال بنام يک حيوان نامگذاري شده بود.
براي نمونه ، نخستين سال " سيچقان ييلي " (سيچان ايلي ، سال موش) بود که پس از گذشت دوازده سال ، دوباره سال ها از " سيچقان ييلي " آغاز مي شد. پس از آن نوبت " اؤد ييلي " (سال گاو بود. واژه ي " اؤد " (?d) در فرهنگ سنگلاخ به شکل " اؤي " آمده است.
هر سال ترکي يک ويژگي برجسته نيز داشت .مثلا از آنجايي که گاو حيواني شاخزن مي باشد ، گفته مي شد که در سال گاو ( اؤد ييلي) جنگ و درگيري ها بسيار مي شود. چون جايگاه نهنگ دريا و اقيانوس است ، بنابراين ، در سال نهنگ " ناک ييلي " (ناققا ايلي ) باران فراوان مي بارد. همچنين گفته مي شد که در سال خوک " تُنکُز ييلي گ ( دونقوز ايلي ) برف و بوران و سرما بسيار مي شود.
آيا اين دوازده حيوان ، نماينده دوازده بَرج از صُور فلکي شناخته شده در آسمان ترکستان بود؟
آيا اين دوره ي دوازده ساله گاهشماري ترکي ، با جابجايي ميدان هاي بزرگ مغاطيسي سطح کره ي خورشيد و به دنبال آن پيدايش توفان هاي خورشيدي - که به جابجايي اين ميدان ها نزديک به دوازده سال بدرازا مي کشد و دگرگوني هاي گسترده اي را در آب و هواي کره ي زمين و نيز رفتار انسان ها را پديد مي آورد - پيوند داشت؟!
گاهشماري ترکي ترکي در آينه ي تاريخ:
با نگاهي گذرا به سنگنوشته هاي ترکي باستان که در کناره هاي رود يئني سئي و رود اورخون پيدا شده ، روشن مي شود که پيشينه ي گاهشماري ترکي به پيش از اسلام باز مي گردد. ما براي هرچه روشنتر شدن اين سخن ، چند نمونه را نشان دهيم:
در سنگ نبشته اي به زبان ترکي باستان که در کناره ي رود اونگين (ongin) بدست آمده ، دو بار نام " لوي ييل " (lüy y?l) (سال اژدها) که برابر سال 73 ه.ق / 692 م. بوده بکار رفته است.
چون واژه ي " لوي " از زبان چيني گرفته شده بود ، در برخي از شاخه هاي زبان ترکي کنار گذاشته شد. بطوريکه ، هزار سال پيش در کتاب ارزشمند " ديوان لغات الترک " محمود کاشغري ، ما بجاي واژه ي " لوي ييل " (سال اژدها ) ، واژه ي " ناک ييلي " (سال نهنگ ) را مي بينيم. واژه ي چيني " لوي " در فرهنگ سنگلاخ نيز آمده است.
برخي از زبان شناسان در سطر دوازدهم سنگ نبشته ي اونگين واژه ي " لوي ييل " را " کوي ييل " (سال گوسفند ) که برابر سال 70 ه. / 689 م. بوده ، نيز خوانده اند. در کتاب ديوان لغات الترک بجاي واژه ي " کوي ييل " ، واژه ي " قوي ييلي " (قويون ايلي ) بکار رفته است.
در سنگ نوشته ي " کول تکين " که در سال 114 ه. ق / 732 م. نوشته شده ، از "بارس ييل " (سال پلنگ ) ، " کوي ييل " ( سال گوسفند) و " بيچين ييل " (سال ميمون) براي نشاندادن تاريخ رويدادها استفاده شده است.
گفتني است که ، در سنگ نبشته هاي " کولي چور " (سال 103ه. / 721 م.) و " تون يوکوک " (سال 91-97 ه. / 710-716م.) از نبردي سخت ميان اعراب مسلمان و ترکان (امپراتوري گؤک تورک) سخن رفته و گفته شده که در آن نبرد اعراب مسلمان شکست خورده و ناگزير به بازگشت شدند. ترکان سال ها با سربازان آموزش ديسده ي چيني درگير بوده و براي خود ، روش ويژه اي در جنگ داشتند که اعراب با آن شيوه ي جنگي ناآشنا بودند.
در سال 751م. ترکان قارلوق ( خُلَّخ) با اعراب مسلمان همدست شده و نيروهاي چين را به سختي شکست دادند. بنابراين ، پيشينه ي گاهشماري در ميان ترکان به پيش از چيرگي مسلمانان بر سرزمين آنها مي رسد.
در سنگ نبشته ي بيلگله خاقان به سال 116 ه.ق / 734 م. واژه هاي " ايت ييل " ( سال سگ ) و " لاغزين ييل " (سال خوک ) ديده مي شود. چون واژه ي " لاغزين " (خوک ) از زبان مغولي گرفته شده بود ، از زبان ترکي کنار گذاشته شد.
هزار سال پيش در کتاب ديوان لغات الترک محمود کاشغري به جاي " لاغزين ييل " ، واژه ي " تُنکُز ييل " (تونقوز ايلي) را مي بينيم.
در سنگ نبشته " مويون چور " به سال 139-140ه. / 757-756 م. از " تاکيغو ييل " (در کتاب ديوان لغات الترک " تخاقوي ييلي " سال مرغ) سخن رفته است.واژه ي " يونت " به معناي اسب نيز در اين سنگ نوشته بکار رفته است. با اين همه ، واژه ي " يوند ييلي " ( سال اسب ) را تنها در کتاب ديوان لغات الترک مي توان ديد.
واژه ي " تابيشغان " (دووشان ، خرگوش ) در سنگ نبشته " تون يوکوک " به سال 91-97 ه. / 710-716 م. بکار رفته است. واژه ي " تابيشغات ييلي " ( سال خرگوش ) تنها در کتاب ديوان لغات الترک بکار رفته است.
همچنين در سنگ نبشته اي از سده ي هشتم ميلادي واژه ي " ييلان ييل " (سال مار) بکار رفته است.
نام سال هاي " اؤد ييلي " ( سال گاو ) و " سيچغان ييلي " (سال موش ) تنها در کتاب هزار ساله ي ديوان لغات الترک آمده است.
ترتيب سالها در گاهشماري ترکي چنين است:
موش بقر و پلنگ و خرگوش شمار
زين چار چو بگذري نهنگ آيد مار
و آنگاه به اسب و گوسفندست حساب
حَمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار