باید یادآوری کنم که اصولا رباعی چون آهنگ ضربی دارد و با ساز و دف در محافل توسط مطربان خوانده میشده از دیر باز مورد لعن و نفرین مذهبیون بوده و آغاز رباعی را در دوره صفاریان و به رودکی (که اصول نوازندگی را سر و سامان داد)نصبت میدهند.

گروهی دیگر میپرسند آیا فردی که مدام در حال باده خواری و مستی و بیخبری باشد میتواند در علومی چون فلسفه و حکمت و ریاضی و نجوم و ادبیات سرآمد شود؟ تا بحدی که سیاره ای را در سال 1980 بنام خیام نامگذاری کنند.

آیا در ورای معنی ظاهری کلمات،اشارات و استعاره ها و رمز و رازی وجود ندارد؟به این رباعی توجه کنید:

گر از پی شهوت و هوا خواهی رفت//از من خبرت که بی نوا خواهی رفت= بنگر چه کسی و از کجا آمده ای//میدان که چه میکنی،کجا خواهی رفت

خیام از سطحی نگری و از خرافات و افزده های مذهب سخت آزرده بوده،باور عوام را نمی پذیرفت و در مقابل عوام نیز وی را کافر و ملحد دانسته اند.خیام در جواب عوام یا آگاهان مغرض سروده است :

اسرار جهان چنانکه در دفتر ماست//گفتن نتوان زانکه وبال سر ماست=چون نیست در این مردم نادان اهلی//نتوان گفتن هر آنچه در خاطر ماست.

یا در مقابل مذهبیون متعصب و متحجر خرافاتی و خود محور که هیچ منطقی را جز باور های خود بر نمی تافتند میگوید:

با این دو سه نادان که چنان میدانند// از جهل که دانای جهان ایشانند = خر باش که از خری ایشان بمثل// هر کس نه خر است کافرش میدانند.

جبران خلیل جبران نیز میگوید:" گاوان که یوغ بر گردن دارند،شیران و پلنگان را به یاغی گری و نافرمانی متهم میکنند"

مذهب:

در مورد مذاهب مختلف سنی،شیعه،اشعری،معتزلی و...که هیچکدام همدیگر را قبول ندارند و طرف مقابل را کافر میدانند و بقول حافظ"جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه // چو ندیدند حقیقت ره افسانه زدند." خیام نیز سروده است:

هفتاد ودو ملتند در دین کم و بیش // از ملت ها عشق تو دارم در پیش = چه کفر چه اسلام چه طاعت چه گناه // مقصود توئی بهانه بر دار از پیش.

قومی متفکرند در مذهب و دین // جمعی متحیرند در شک و یقین = نا گاه منادی در آید زکمین // کای بیخبران راه نه آنست و نه این.

در مورد مردمی که هیچ اندیشه و خردی ندارند ولی متاسفانه لقب انسان را یدک میکشند گفته است:

گاویست بر آسمان قرین پروین// یک گاو دگر نهفته در زیر زمین = گر بینائی چشم حقیقت بگشای // زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین.

{اشاره بر نظریه ای که در قدیم تصور میشدکه زمین روی شاخ گاوی(که مطابق با ماه اردیبهشت از صور فلکی نامگذاری شده) قرار دارد،هر موقع گاو شاخش را تکان بدهد زلزله میاید و آسمان هم بر شاخ گاو دیگریقرار دارد.}

در آتش سوزنده اگر اهل بود// آن آتش سوزنده بر او سهل بود = با مردم نا اهل میا در صحبت // کز هر چه بتر صحبت نا اهل بود.

همیشه در ادوار تاریخ افرادی بوده اند که درک و فکرشان از مردم زمان خویش بیشتر بوده و در ارتباط با مردم چالش ذاشته اند، یا به دیوانگی متهم میشدند یا به کفر.

در این میان منصور حلاج نیز در بیان معنی با کوته فکران عصر خود که صاحب قدرت نیز بوده اند نتوانست تفهیم نظر کند و به چنان سرنوشتی دچار شد که بر کسی پوشیده نیست زیرا میگفت:"انا الحق"یعنی من حقم=من خدایم،از نظر مذهبیون کفری بهتر از این نمیشود که کسی به صراحت بیان کند من خدایم .پس باید اول زبانش را قطع و سپس دستانش و ...سلاخی به معنی واقعی.

در حالیکه منظور منصور کثرت وجود از وحدت وجود بوده و کفری در کار نیست((توضیح جهت دوستان جوانتر: اگر کمترین ذره آب را برسی و تجزیه کنیم دو ملکول هیدروژن و یک ملکول اکسیژن H2O همان خواص اقیانوس را دارد.پس ذره ها و قطرات کثرت و اقیانوس وحدت است.

ادعای منصور نیز بر همین پایه استوار است که من از خدایم (زیرا خداوند از روح خود بر من دمیده پس من خواص خدا را دارم="ما از خدائیم و بسوی خدا باز میگردیم").

باری خیام نگران بدبختی و رنج و عذاب انسان بوده که بیش از شادمانی در طول حیات است:

ای چرخ فلک خرابی از کینه توست/ بیدادگری عادت دیرینه توست = ای خاک اگر سینه تو بشکافند / بس گوهر قیمتی که در سینه توست.

البته اندیشمندانی چون محمد ابن زکریای رازی  و ابوالعلاء معری بودند که درد و رنج و زشتی و بدی زندگی را بیشتر از لذت و نیکی و زیبائی زندگی میدانستند و علاج را در مرگ میدیدند. ولی خیام عقیده داشت مرگ خود از راه میرسد،حال که راز موجودیت و بدبختی های انسان را نمیتوان حل کرد، پس نباید از نعمت ها و لذایذ زود گذرچشم پوشید(شاید بعنوان تسکین )چون عاقبت کار جهان نیست شدن است = انگار که نیستی چو هستی خوش باش

میربابایی:ادامه مطلب را درخیام 3 مطالعه بفرمائید.